Wyrokiem z dnia 12 grudnia 2023 roku Trybunał Konstytucyjny w sprawie o sygn. P 12/22 orzekł, iż art. 15zzr1 ust. 1 ustawy z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (Dz.U. z 2023 r. poz. 1327, ze zm.) jest niezgodny z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
W zakresie skutków prawnych tego orzeczenia Trybunał wskazał, iż wyrok usuwa z systemu prawnego skutek, jaki wywierał art. 15zzr1 ust. 1 ustawy marcowej. Oznacza to, że norma prawna zawarta w tym przepisie – jako niezgodna z Konstytucją – nie oddziaływała, co w sprawach zakończonych, w których zastosowano badany przepis, otwiera zainteresowanym podmiotom drogę do wznowienia postępowania na zasadzie art. 190 ust. 4 Konstytucji, a w sprawach będących w toku (w tym przed sądem pytającym) – powoduje jego pominięcie przy orzekaniu i stosowanie przepisów ogólnych w zakresie biegu przedawnienia.
Tytułem przypomnienia ustawą z dnia 2 marca 2020 o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych do polskiego porządku prawnego wprowadzony przepis (art. 15zzr1 ust. 1), zgodnie z którym w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii, ogłoszonego z powodu COVID-19, oraz w okresie 6 miesięcy po ich odwołaniu nie biegnie przedawnienie karalności czynu oraz przedawnienie wykonania kary w sprawach o przestępstwa i przestępstwa skarbowe.
Jak się wydaje uzasadnieniem dla wprowadzenie normy skutkującej zawieszeniem biegu terminów przedawnienia powinna być sytuacja, gdy ze względu na stan zagrożenia epidemicznego albo stan epidemii dochodzi do znacznych ograniczeń w funkcjonowaniu organów wymiaru sprawiedliwości. Oczywistym jest, że tego typu dezorganizacja, czy w zasadzie niemożność funkcjonowania sądów czy prokuratury nie może prowadzić do zwolnienia z odpowiedzialności karnej osób, które w innym przypadku, zostałyby pociągnięte do odpowiedzialności karnej przed upływem okresu przedawnienia. Chodzi więc tu o pewien stan wyższej konieczności, w którym organy państwa z uwagi na konieczność ochrony obywateli – osób które w różnych rolach biorą udział w postepowaniach karnych – nie mogą lub doznają znacznych ograniczeń w prowadzeniu i zakończeniu tych postępowań.
Na tym tle powstaje jednak pytanie, czy rzeczywiście w okresie od 14 marca 2020 roku (od tej daty liczony był stan zagrożenia epidemicznego) zaistniała sytuacja, w której doszło do swego rodzaju paraliżu organów procesowych wykonujących czynności w ramach postępowań karnych.
Na tak postawione pytanie osoby, które brały udział w czynnościach procesowych w czasie stanu zagrożenia epidemicznego a później stanu epidemii, zapewne odpowiedzą przecząco – nie, stanu zawieszenia w wykonywaniu czynności procesowych nie było. Wręcz przeciwnie wprowadzono szereg rozwiązań, które umożliwiały prowadzenie czynności procesowych w sposób mniej sformalizowany niż dotychczas. Innymi słowy wymiar sprawiedliwości funkcjonował i realizował swoje zadania.
W tym kontekście stan zawieszenia biegu terminów przedawnienia jawił się w praktyce wymiaru sprawiedliwości, jako nieuzasadniony. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego potwierdza ten wniosek, szczególnie jeżeli weźmiemy pod uwagę opisany w uzasadnieniu skutek tego orzeczenia, tj. wyeliminowanie przepisu art. 15zzr1 ustawy z dnia 2 marca 2020 roku z mocą wsteczną, czyli od dnia jego wprowadzenia.
Tak jak wskazano to w uzasadnieniu, wyrok ten może być podstawą do wznowienia postępowania, jeżeli w okresie obowiązywanie uchylonego przepisu doszło do skazania osoby, której czyn uległby przedawnieniu, gdyby nie stan zawieszenia jego biegu.
Reguły wznowienia postępowania w procedurze karnej opisane zostały w Rozdziale 56 Kodeksu postępowania karnego.
Podstawa wznowienia postępowania oparta na orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego została określona w art. 540 § 2 k.p.k.
Inicjatywa w zakresie podmiotów uprawnionych do uruchomienia procedury wznowieniowej określona została dość szeroko. Zgodnie z art. 542 § 1 k.p.k. wznowienie postepowania następuje na wniosek strony (a w przypadku śmierci skazanego na wniosek osoby najbliżej – § 2 art. 540 k.p.k.) lub z urzędu.
W kontekście skutków prawnych wyroku Trybunału Konstytucyjnego w sprawie P 12/22 szczególnego znaczenia nabiera § 3 art. 542 k.p.k., który to przepis jest podstawą do wszczęcia z urzędu takiego postępowania. Zgodnie z tą normą wznowienie postępowania z urzędu jest przedmiotowo ograniczone i następuje tylko w przypadku ujawnienia uchybień określonych w art. 439 § 1 k.p.k., przy czym w przypadku uchybień określonych w art. 439 § 1 pkt 9-11 k.p.k. możliwe jest działanie w tym trybie wyłącznie na korzyść oskarżonego.
Tytułem przypomnienia i pokazania związku z powołanym wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego, przepis art. 439 § 1 pkt 9 k.p.k. odwołuje się do zaistnienia negatywnej przesłanki procesowej w postaci przedawnienia karalności (art. 17 § 1 pkt 6 k.p.k.).
Nie może budzić wątpliwości, że z uwagi na rangę uchybień procesowych, do których odwołuje się art. 542 § 3 k.p.k. (są to bezwzględne przyczyny odwoławcze), przepis ten stanowi nie tylko o uprawnieniu do wszczęcia z urzędu procedury wznowienia postępowania ale nakłada na Sąd taki obowiązek, gdyż to rolą Sądu jest czuwanie nad tym, aby nie dopuścić do wydania wyroku obarczonego tak istotną wadą.
W przypadku stwierdzenia przedawnienia karalności obowiązkiem Sądu, który bada sprawę w ramach tej podstawy wznowienia, jest wydanie wyroku, mocą którego następuje uchylenie zaskarżonego wyroku (wyroku, co do którego wszczęto z urzędu lub na wniosek postępowanie wznowieniowe) i umorzenie postępowania (art. 547 § 3 k.p.k.).
Wznowienie postępowania na korzyść oskarżonego, a z takim kierunkiem działania mamy do czynienie z przypadku przedawnienia karalności – poza wyjątkiem określonym w art. 540b § 1 k.p.k. – nie jest ograniczone w czasie.
W tym stanie rzeczy należałoby oczekiwać, że nie tylko skazani czy oskarżeni (art. 542 k.p.k. zamiennie używa tych określeń) po wyroku Trybunału Konstytucyjnego w sprawie P 12/22 będą występować z inicjatywą w zakresie wznowienia postępowań, ale inicjatywa ta nie będzie obca przede wszystkim Sądom, jak i Prokureturze – jako rzecznikowi interesu publicznego. Wszczynanie stosownych postępowań z urzędu, jak i działania w tym zakresie Prokuratury – jako strony postępowania – mogą się okazać czasem niezbędne, szczególnie, jeżeli weźmie się pod uwagę stan świadomości prawnej społeczeństwa.
W kontekście możliwej samodzielnej inicjatywy skazanego, czyli jeżeli skazany nie chce czekać na zainicjowanie postępowania wznowieniowego z urzędu czy na wniosek Prokuratora i decyduje wszczęcie tego postępowania, ważne jest i o tym należy pamiętać, że wniosek o wznowienie postępowania musi zostać sporządzony i podpisany przez adwokata lub radcę prawnego. Osoba, która nie jest adwokatem lub radcą prawnym nie może skutecznie sporządzić takiego wniosku. Wynika to wprost z art. 545 § 2 k.p.k. Wniosek taki będzie dotknięty baraki formalnymi, a w konsekwencji może spotkać się z odmową przyjęcia go do rozpoznania. Dlatego decydując się na ten krok należy skontaktować się z profesjonalnym obrońcą np. adwokatem, który będzie mógł nie tylko skutecznie wnieść stosowny wniosek ale doprowadzić do finału, jakim w przypadku przedawnienie karalności, jest ostateczne umorzenie postępowania.