Praktyka orzecznicza w sprawach karnych wskazuje, że w ostatnim czasie częściej dochodzi do sytuacji, w której sąd uznając winę i sprawstwo obok kary orzeka wobec oskarżonego środki kompensacyjne w postaci obowiązku naprawienia szkody, zadośćuczynienia czy nawiązki. Powstaje jednak pytanie na ile skuteczne jest orzeczenia takich środków oraz jakie skutki dla skazanego rodzi brak realizacji nałożonych środków kompensacyjnych.
Wyrok, w którym orzeczono środek kompensacyjny jest tytułem egzekucyjnym, który można zaopatrzyć w klauzulę wykonalności. W ten sposób orzeczenie to zyskuje miano tytułu wykonawczego, tj. dokumentu, który stanowić może podstawę wszczęcia egzekucji komorniczej.
Co jednak w przypadku, gdy skazany ignoruje wszczętą egzekucję i uchyla się od wykonania orzeczonego środka kompensacyjnego. Przypadki te nie należą do rzadkości, szczególnie, jeżeli skazany odbył już karę jaką mu wymierzono w wyroku i brak wykonania środka kompensacyjnego nie wpływa już na to czy kara będzie czy też nie będzie faktycznie wykonywana. U skazanego może powstać przekonanie, że zaniechanie na polu realizacji środków kompensacyjnych nie spowoduje pogorszenia jego sytuacji, gdyż to co negatywnego miało go spotkać, tj. odbycie kary, to de facto już go spotkało. Skazani często uznają, że egzekucja komornicza nie jest dla nich szczególną niedogodnością, gdyż i tak będzie ona bezskuteczna.
Zaprezentowany tok myślenia „sprawdzał się” do dnia 1 października 2023 roku. Do tego dnia w polskim prawie karny nie było przepisu, który uznawałby za przestępstwo zachowania – zaniechania polegającego na niewykonywaniu środka kompensacyjnego.
Kodeks karny przewidywał odpowiedzialność karną za naruszenie nakazów i zakazów, jednak art. 244 k.k. odnosił się do środków karnych.
Na przestrzeni ostatnich lat do art. 244 k.k. dodano art. 244a k.k. oraz art. 244b k.k., jednak żaden z tych przepisów nie odnosił się do środków kompensacyjnych.
Dopiero nowelizacja kodeksu karnego, która weszła w życie w dniu 1 października 2023 roku (art. 1 pkt 94 Ustawy o zmienia ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw z dnia 7 lipca 2022 r. Dz.U. z 2022 r. poz. 2600) roku wprowadziła do porządku prawnego przepis art. 244c k.k. penalizujący uchylanie się od orzeczonych środków kompensacyjnych.
Art. 244c § 1 stanowi: Kto uchyla się od wykonania orzeczonego przez sąd na rzecz pokrzywdzonego lub osoby dla niego najbliższej, za przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego, środka kompensacyjnego w postaci obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązki, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
Lektura tego przepisu wskazuje, że nie dotyczy on wszystkich przypadków, kiedy dochodzi do orzeczenia środka kompensacyjnego, ale jedynie tych, w których doszło do orzeczenia takiego środka w związku ze skazaniem za przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego. W tym miejscu należy zaznaczyć, iż nie ma znaczenia czy przestępstwo to jest ścigane z urzędu czy też na wniosek pokrzywdzonego. Oznacza to, że z hipoteza tego przepisu nie dotyczy przestępstw prywatnoskargowych, takich jak znieważenie, zniesławienie czy naruszenie nietykalności cielesnej.
Penalizowane jest uchylanie się od wykonania orzeczenia. Nie ma żadnych powodów, aby przesłanka „uchyla się” była interpretowana inaczej niż jest ona interpretowana na potrzeby np. art. 209 k.k. W tej sytuacji „uchyla się” od wykonania orzeczonego środka kompensacyjnego ten, kto nie realizuje go z przyczyn zależnych od siebie, kiedy wykonanie tego środka jest obiektywnie możliwe do realizacji. Chodzi tu wiec o stan, w którym skazany prezentuje swój negatywny stosunek do nałożonego obowiązku świadczenia na rzecz osoby uprawnionej.
Dla skutecznego zainicjowania postępowania karnego o czyn z art. 244c § 1 k.k. konieczne jest złożenie przez pokrzywdzonego wniosku o ściganie. Wynika to wprost z art. 244c § 3 k.k. Prokurator nie działa w tym przypadku z urzędu. Dopiero złożenie wniosku o ściganie powoduje, że dalsze działania Prokuratury podejmowana są „z urzędu” (art. 12 § 1 k.p.k.).
Niewątpliwym celem wprowadzenia regulacji zawartej w art. 244c § 1 k.k. jest „zmotywowanie” skazanych do wykonywania orzeczonych obowiązków kompensacyjnych i w ten sposób wyrównania szkody lub krzywdy wyrządzonej przestępstwem.
Celowi temu służy regulacja zawarta w art. 244c § 2 k.k., która stanowi: Nie podlega karze sprawca przestępstwa określonego w § 1, który wykonał w całości orzeczony wobec niego środek kompensacyjny nie później niż przed upływem 30 dni od dnia pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego.
Jest to tzw. klauzula niekaralności, która umożliwia skazanemu uzyskanie orzeczenia umarzającego postępowania przygotowawcze w przypadku, gdy cel orzeczonego środka kompensacyjnego zostanie osiągnięty, tj. środek ten zostanie wykonany.
Biorąc pod uwagę brzmienie art. 244c § 1 i § 2 k.k. nie może budzić wątpliwości, że stan bezprawności wywołany uchylaniem się od wykonania środka kompensacyjnego trwa tak długo, jak długo środek ten nie zostanie wykonany w całości.
Oznacza to, że bierność skazanego może spotkać się reakcją w postaci wszczęcia postepowania karnego nie tylko jeden raz, tj. nie tylko za jeden okres, ale kilka razy tj. za kolejne następujące po sobie okresy, w których skazany uchyla się od wykonania obowiązku zapłaty na rzecz pokrzywdzonego.
Innymi słowy skazany może usłyszeć kilka wyroków skazujących za to samo zaniechanie popełnione w różnych – następujących po sobie – okresach czasu. Okoliczność ta w zestawieniu z ograniczonymi możliwościami stosowania warunkowego zawieszenia kary – w przypadku kary pozbawienia wolności uzyskanie warunkowego zawieszenia jej wykonani a możliwe jest tylko jeden raz – powinna dawać „do myślenia” potencjalnym sprawcom, gdyż perspektywa orzeczenia tzw. bezwzględnej kary pozbawienia wolności staje się w tym przypadku bardzo realna.
Nie należy też zapominać, że samo orzeczenie środka kompensacyjnego wiąże się często z wymierzeniem kary pozbawienia wolności, dlatego też skorzystanie z klauzuli niekaralności określonej w art. 244c § 2 k.k. może ustrzec sprawcę nie tylko przed zarządzeniem wykonania orzeczonej już kary, ale i wymierzeniem kolejnej kary pozbawienia wolności, która musi być już karą bezwzględną.
Wprowadzone rozwiązanie jest niewątpliwie słuszne. Stanowi ono istotne narzędzie w rękach pokrzywdzonego, dzięki któremu może on w realny sposób motywować skazanego do tego, aby realizował on nałożone środki kompensacyjne i w ten sposób realnie „zacierał” skutki przypisanego mu przestępstwa.

- Prawo karne
Gdy skazany nie chce naprawić szkody, czyli uchyla się od wykonania środka kompensacyjnego.
Proponowane artykuły:

12 listopada 2023
O skutkach wydziedziczenia
O ile samo pojęcie wydziedziczenia wydaje się być ogólnie znane, o tyle wiedza na temat jego rzeczywistych skutków nie jest już tak powszechna. Wydziedziczenie jest bezpośrednio związane z instytucją zachowku. Chcąc zrealizować swoją o decyzję o wydziedziczeniu spadkodawca musi sporządzić testament i koniecznie wskazać jego podstawy.
Czytaj
5 października 2023
Adwokat
Powszechnie przyjęło się uważać, że zawód adwokata jest zawodem zaufania publicznego. Fakt ten na pewno podnosi rangę tego, co na co dzień robimy i jest nobilitujący.
Czytaj
12 stycznia 2024
Świadczenia kompensacyjne z polisy OC. Regres wobec wierzyciela.
Nie powinno budzić żadnej wątpliwości to, że zdarzenie będące przestępstwem może być, a często jest również deliktem prawa cywilnego. Oznacza to, że poza kwestią odpowiedzialności karnej rodzi ono również odpowiedzialność cywilną po stronie sprawcy przestępstwa. Zakresem tej odpowiedzialności objęte są takie roszczenia jak odszkodowanie czy zadośćuczynienie.
Czytaj